· حادثه چرنوبیل

بدترین فاجعه انفجار هسته ای در طول تاریخ مربوط به چرنوبیل می شود.

چرنوبیل شهری در اوکراین است که در استان کیف پایتخت اوکراین و در نزدیکی مرز بلاروس قرار دارد. این شهر به علت حادثه چرنوبیل که در نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل که در ۱۴.۵ کیلومتری این شهر قرار داشت رخ داد خالی از سکنه شد. این حادثه در 26 اپریل 1986 میلادی در رآکتور شماره ۴ نیروگاه چرنوبیل اوکراین که از نوع رآکتورهای RBMK بود رخ داد.

26اپریل 1986 ساعت 1:24 صبح،‌ شعله‌ای رنگین کمانی به اوج 1000 متری آسمان اوکراین زبانه کشید. راکتور چهارم نیروگاه اتمی چرنوبیل منفجر شده بود.

در 25 و 26 آوریل 1986 متصدیان راکتور برای انجام آزمایشی سیستم ایمنی راکتور را غیر فعال کردند (کندکننده‌های نوترون را از آن خارج کردند). نتیجه آن راکتوری بدون کندکننده مناسب و از کنترل خارج شدن آن بود. بدون توانایی در کنترل رآکتور، دمای آن به حدی رسید که بیشتر از حرارت خروجی طرح ریزی شده بود. حادثه زمانی آغاز شد که در 10:11 شب 25 آوریل 1986نیروگاه چرنوبیل دستور کاهش میزان قدرت رآکتور برای تست را دریافت نمود و نیروگاه شروع به کاهش قدرت رآکتور شماره چهار تا 30 درصد نمود. دو اشتباه واقعه مهلک چرنوبیل را رقم زد اولین اشتباه زمانی بود که کنترل کننده رآکتور به اشتباه و بر اثر عدم تنظیم کردن میله‌های جذب نوترون نیروی راکتور را تا یک درصد کاهش داد و رآکتور بیش از پیش افت قدرت پیدا کرد. در اینجا بود که پرسنل دومین اشتباه خود را انجام دادند و تقریبا تمامی میله‌های کنترل را از داخل رآکتور بیرون کشیدند. این همانند زمانی است که اتومبیلی را در آن واحد هم گاز داد و هم ترمز گرفت. در این زمان و با وجود نبود میله‌های کنترل کننده قدرت در داخل منطقه فعال نیروی رآکتور به 7درصد افزایش پیدا نمود.

در 1:24 صبح یک انفجار اولیه پوشش 1000 تنی بالای رآکتور را بلند و راه را برای خروج مقدار زیادی بخار آب داغ هموار کرد و این مقدمه‌ای بود بر انفجار دوم ناشی از هیدروژن، که ممکن است حاصل ترکیب بخار آب لوله‌های پاره شده و زیرکونیوم و یا حتی گرافیت هسته رآکتور بوده باشد. انفجار دوم سقف رآکتور را پاره کرد و 25درصد از تأسیسات هسته رآکتور را از بین برد. گرافیت (کندکننده) سوزان و مواد داغ هسته که در اثر انفجار بیرون ریخته بود، باعث ایجاد حدود 30 آتش سوزی جدید شد، و این شامل سقف قیر اندود و قابل اشتعال واحد 3نیز می‌شد که مجاور واحد4 واقع شده بود.

تعداد زیادی از کارکنان تأسیسات در عرض چند ساعت نشانه‌های دریافت تشعشع رادیو اکتیو را نشان دادند. عده زیادی کارمند و آتش نشان که بدون محافظ مشغول به کار بودند، بیشتر بخاطر شروع آتش سوزی در سقف واحد 3 بود که پیش بینی‌های ایمنی را نادیده گرفتند. عده افرادی که در بیمارستانها بستری شدند، تا ساعت6 صبح به 108 و تا پایان روز اول به 132نفر رسید. پس از انفجار ابتدا محیط اطراف تاسیسات به امواج رادیواکتیو آلوده گشت و بعد به تدریج ابرهای آلوده به نواحی دورتر سرکشیدند و بارش باران سبب شد که بخش‌های وسیعی از اروپا به مواد رادیواکتیو آلوده شود. در اثر انفجار در راکتور بلوک چهار تاسیسات اتمی چرنوبیل، مواد رادیواکتیو برای ساختن حدود 100 بمب اتمی آزاد شدند. اگرچه در آن سال مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق در آن زمان، پخش هر گونه خبری را در مورد این فاجعه به شدت ممنوع ساختند اما در مقایسه جوامع بشری، فاجعه چرنوبیل دهشتناک ترین فاجعه تکنوژنیک انسانی در تمام تاریخ به شمار می‌آید.

منطقه‌ای در حدود 150 هزار کیلومتر مربع در بلاروس، روسیه و اوکراین آلوده شد. این منطقه فضایی به شعاع 500 کیلومتر در شمال نیروگاه را تشکیل می‌داد. منطقه‌ای به شعاع 30 کیلومتر دورتادور نیروگاه هم به عنوان "منطقه ورود ممنوع" تعیین شده و هیچ‌کس حق زندگی در آن را ندارد. پرتوهای رادیواکتیو در کل نیمکره شمالی به ‌وسیله باد و طوفان‌ها پراکنده شدند که البته میزان آنها چندان قابل توجه نیست.

همه ساکنان شهر پریپیات با جمعیت بیش از 49 هزار نفر که در فاصله سه کیلومتری نیروگاه قرار داشتند در ظرف 36 ساعت تخلیه شدند. در هفته‌ها و ماه‌های بعد 67 هزار نفر از ساکنین منطقه جابجا شدند و به جاهایی که دولت برایشان در نظر گرفته بود رفتند. به‌طور کلی، تخمین‌زده شده که نزدیک به 200 هزار نفر در اثر حادثه چرنوبیل مجبور به تغییر مکان شدند.

حداقل 1800 مورد سرطان تیروئید کودکان در بین جوانان 14-0 ساله گزارش شد. این میزان سرطان تیروئید خیلی‌خیلی بیشتر از میزان طبیعی آن است. غده تیروئید کودکان به شدت تحت‌تأثیر پرتوهای رادیواکتیو عنصرید است. این قضیه باعث می‌شود سرطان به راحتی در کودکان آغاز شود و آن را می‌شود هم با جراحی و هم با دارو درمان کرد. مطالعات وضعیت سلامت روی کارگرانی که وظیفه تمیز کردن راکتور را برعهده داشتند نشان داد ارتباط مستقیمی بین در معرض پرتوهای رادیو اکتیو قرار گرفتن و بروز سرطان در آنها وجود دارد. تأثیرات روانشناختی حادثه چرنوبیل نه تنها در آن زمان بلکه هنوز هم ادامه دارد. بلافاصله بعد از حادثه خودکشی‌های زیادی انجام شد. افراد زیادی به الکل معتاد شدند و افسردگی افزایش پیدا کرد.

در گیاهان و حیوانات جهش‌های ژنتیکی رخ داد. شکل برگ‌ها عوض شد و حیوانات ناقص الخلقه به دنیا می‌آمدند. با وجود بالا رفتن پرتوزایی در منطقه پس از حادثه، بعضی حیوانات هنوز در آنجا زندگی می‌کنند. گوزن، گرگ، گراز و بعضی پرندگان هنوز در منطقه موجودند.

15 دسامبر سال 2000، آخرین راکتوری هم که در چرنوبیل مشغول فعالیت بود بسته شد و پروژه انهدام آغاز گشت. در این پروژه همه سوخت‌ها و زباله‌ها جابه‌جا و در جای امنی انبار می‌شوند و تمامی نیروگاه و منطقه اطراف شامل هر ذره آب یا هردانه خاک که ممکن است آلوده به رادیواکتیو باشد پاکسازی می‌شود. الان 3 راکتور غیرفعال در چرنوبیل وجود دارد که زمان در نظر گرفته شده برای پروژه پاکسازی آنها چندین دهه است. این پروژه تحت نظارت دولت اوکراین انجام می‌شود و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم با ارائه خدمات مهندسی، برنامه‌ریزی و مشاوره‌ای به اوکراین کمک خواهد کرد. سرنوشت راکتور چهارم که باعث حادثه سال 1986 شد هنوز مشخص نیست.

شوروی برای حفظ آبرو و قدرت خود آمار دقیقی از این فاجعه را منتشر نکرد. در همان سال صحبت کردن در این باره هم ممنوع اعلام شد، جنایتی بزرگ که مسئولان آن در تمام سطوح به دنبال تبرئه کردن خودشان بودند. ضعف در کنترل فاجعه، امداد رسانی و ساختار تخلیه شهر بیانگر ضعف حکومت شوروی بود.

در ابتدا، آمار تلفات جانی شوروی در خصوص مرگ و میر مستقیم ناشی از فاجعه چرنوبیل، صرفاً شامل دو کارگر نیروگاه هسته ای چرنوبیل بود که بلافاصله پس از انفجار رآکتور نیروگاه کشته شدند. با این حال تا اواخر سال ۱۹۸۶، مقامات شوروی گزارش رسمی را اصلاح کرده و تعداد تلفات مستقیم را از دو به ۳۱ افزایش دادند، عددی که برگرفته از مرگ ۲۹ کارگر دیگر نیروگاه در ماه های پس از حادثه بود. در چند دهه بعد از حادثه، بسیاری از مقامات شوروی و برخی منابع غربی، روی رقم ۳۱ به عنوان آمار رسمی تلفات حادثه پافشاری کردند، و همین موجب شد عدد ۳۱ به عنوان عدد رسمی آمار تلفات مستقیم و کوتاه مدت فاجعه تصویب شود.

ربع قرن از حادثه نیروگاه اتمی چرنوبیل می‌گذردکه بیش از ۶۰۰ میلیون نفر از این فاجعه اتمی آسیب دیدند، اما این تمام ماجرا نیست. در ادامه چند عدد مهم درباره این فاجعه را مرور خواهیم کرد.

10 هزار تا ۱۰۰ هزار نفر، بازه عددی است که آمار قربانیان فاجعه اتمی چرنوبیل تخمین زده می‌شود. این آمار از این رو متغیر است که پزشکان هنوز نتوانسته‌اند تأثیر مواد رادیواکتیو و بیماری یا مرگ افرادی را که در معرض تشعشعات رادیواکتیو قرار داشتند، دقیقا مشخص کنند.

·   حادثه بوپال در هند

در شب های دوم و سوم دسامبر 1984 حادثه ای مرگبار در بوپال مرکز ایالت مادیا برادش هندوستان رخ داد که وخیم ترین حادثه صنعتی جهان نام گرفت. در این دو شب گاز سمی از کارخانه حشره کش سازی شرکت آمریکایی « یونیون کارباید» نشت کرد و ابر سمی ناشی از نشت این گاز خطرناک برفراز شهر بوپال به حرکت درآمد.

وقتی ابر گاز سمی به خانه های نزدیک کارخانه رسید، بسیاری از مردم منطقه بلافاصله جان باختند و رفته رفته این ابر همه خیابان های شهر را پوشاند و مردم شهر دیگر به سختی می توانستند نفس بکشند.

۵۰۰ هزار نفر را با گاز متیل ایزوسیانات ( (MICمسموم کرد. در این فاجعه بیش از ۳۰۰۰ نفر کشته شدند و بقیه در اثر مسمومیت بسیار شدید دچار معلولیت یا به بیماری‌های حاد تنفسی مبتلا شدند. متیل ایزوسیانات ماده‌ای سمی و بسیار واکنشگرا است که یونیون کارباید از آن به عنوان محصول میانی برای تولید سم‌های کشاورزی خود استفاده می‌کرد. این ماده در صورت تماس با پوست مرگ‌آفرین است و گاز آن روی اعصاب و دستگاه تنفسی تأثیرات شدید می‌گذارد. متیل ایزوسیانات با آب واکنش گرمازای سریع می‌دهد.

در عرض چند ساعت هزاران نفر از بوپالی ها جان باختند اما مرگ و میر تا ماه های پس از حادثه نیز ادامه داشت.
در این حادثه تقریبا 18 هزار نفر جان خود را از دست دادند.

پس از فاجعه رسوایی بزرگی بر سر موضوع مصونیت قضایی مدیران شرکت یونیون کارباید مطرح شد و هیچ مسئولیتی متوجه مدیران آن نگردید، گویا فاجعه طبیعی و غیرقابل پیش‌بینی بوده‌است و مدیران شرکت نمی‌توانسته‌اند هیچ اقدامی برای جلوگیری از بروز آن انجام دهند.

 در فوریه ۱۹۸۹ دیوان عالی هند طرف آمریکایی را به پرداخت ۴۷۰ میلیون دلار محکوم کرد، که ۵۰ میلیون دلار آن را دفتر یونیون کارباید در هند و ۴۱۵ میلیون دلار آن را دفتر اصلی شرکت در آمریکا می‌بایست پرداخت کند. از این مبلغ ۲۵۰ میلیون دلار آن را شرکت‌های بیمه پرداخت کردند.

بازماندگان قربانیان این فاجعه تنها مبلغ ۲۵۰۰۰روپیه، تقریباً معادل ۵۴۰ دلار ،غرامت دریافت کردند که در مقابل بیست سال درد کشیدن بسیار ناچیز است.

نشت گاز از این کارخانه حشره‌کش‌سازی به کشته شدن دست کم ۱۸ هزار نفر از سال ۱۹۸۴ تا کنون منجر شده و هزاران نفر دیگر هنوز در اثر آن با مشکلات جسمانی گریبانگیر هستند. یونیون کارباید در بوپال اکنون کارخانه‌ای متروکه است اما هنوز حدود ۲۵ تن مواد سمی در محل باقی‌مانده‌است.

 نویسنده : کوثر مهرابیان - کارشناس ارشد مدیریت دولتی

منبع: مدیریت بحران در واحدهای صنعتی ( دکتر بهمن عبدالحمیدزاده)